Λωζάνη, 30 Ιανουαρίου 1923
Έπειτα από μήνες διαβουλεύσεων, Ελλάδα και Τουρκία υπογράφουν ελληνοτουρκική Σύμβαση, η οποία ορίζει την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Τουρκία. Πάνω από 1,3 εκατομμύρια ορθόδοξοι χριστιανοί από την Ανατολία ξεριζώθηκαν από τις πατρογονικές εστίες τους και εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, και 300 χιλιάδες μουσουλμάνοι της Ελλάδας μετακινήθηκαν στην Τουρκία. Η Συνθήκη της Λωζάνης ήταν ένα σημαντικό πλήγμα για την ηττημένη Ελλάδα γιατί όχι μόνο έχανε τα εδάφη της Ανατολικής Θράκης, την Ίμβρο και την Τένεδο αλλά αποχαιρετούσε μια για πάντα και το όνειρο της «Μεγάλης Ιδέας».
Η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 καθόρισε με δραματικό τρόπο τις ζωές των Ορθόδοξων Ελλήνων της Ανατολίας και των Μουσουλμάνων Τούρκων της Ελλάδας αλλά και τα σημερινά σύνορα δυο εθνών. Η περίοδος που ακολούθησε μετά την υπογραφή της Συνθήκης, απαιτούσε από την Ελλάδα και τη Τουρκία εθνική ανασυγκρότηση, που στο επίκεντρο της βρίσκοταν χιλιάδες άστεγοι, άνεργοι και πεινασμένοι πρόσφυγες. Στην Ελλάδα, η άφιξη των προσφύγων επηρέασε κάθε πτυχή της ζωής ενώ οι γηγενείς Έλληνες τηρούσαν μια εχθρική στάση απέναντί τους, με τους πρώτους να αρχίζουν να θέτουν τα όρια τους και να διαφοροποιούνται από τους ντόπιους εδαφικά, πολιτιστικά, κοινωνικά, γλωσσικά και πολιτιστικά.
Αυτά λοιπόν τα όρια έρχεται να αναλύσει η Εμινέ Γεσίμ Μπεντλέκ, η οποία εστιάζει στα βιώματα και τις μνήμες των προσφύγων της Μικράς Ασίας. Η μελέτη της Μπεντλέκ βασίζεται πάνω σε τρία μυθιστορήματα της ελληνικής και παγκόσμιας λογοτεχνίας, τα Ματωμένα Χώματα της Διδώς Σωτηρίου, τα Πουλία χωρίς φτερά του Λουί ντε Μπερνιέρ και Μια προίκα αμανάτι: Οι άνθρωποι της ανταλλαγής του Κεμάλ Γιαλτσίν, όπου συνδυάζει τις προφορικές μαρτυρίες των ορθόδοξων προσφύγων με τις «φωνές» των μουσουλμάνων της Ανατολής. Όλες αυτές οι μαρτυρίες αλλά και οι καταγραφές των ερευνητών εκείνης της περιόδου και της περιόδου μετά την ανταλλαγή συνηγορούν σε ένα συμπέρασμα, ότι ορθόδοξοι και μουσουλμάνοι συνυπήρχαν αρμονικά για πολλά χρόνια.
Έχουν περάσει 100 χρόνια από τότε που η Σύμβαση της Λωζάνης άλλαξε για πάντα τη ζωή των ορθόδοξων χριστιανών της Ανατολίας. Και οι δύο κοινωνίες υπέφεραν σημαντικά λόγω της υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών, ωστόσο τα δεινά αποτυπώνονται με διαφορετικό τρόπο στην ελληνική και την τουρκική λογοτεχνία.
Η διακεκριμένη επίκουρη καθηγήτρια Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Bingol της Τουρκίας, Εμινέ Γεσίμ Μπεντλέκ, με αφορμή τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από την υπογραφή της Σύμβασης της Λωζάνης, αναζητεί το κοινό παρελθόν Ελλήνων και Τούρκων πριν από την Ανταλλαγή του 1923. Βασιζόμενη σε τρία εμβληματικά έργα της λογοτεχνίας, τα Ματωμένα χώματα της Διδώς Σωτηρίου, τα Πουλιά χωρίς φτερά του Λουί ντε Μπερνιέρ και Μια προίκα αμανάτι: Οι άνθρωποι της ανταλλαγής του Κεμάλ Γιαλτσίν, εξετάζει τον αντίκτυπο της Σύμβασης στη ζωή των ανταλλαγέντων Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη σχέση τους με τους Τούρκους γηγενείς πριν από τη σύναψή της και πριν το κύμα του εθνικισμού καταστρέψει την ειρηνική τους συνύπαρξη. Έχοντας λοιπόν ως κεντρικό άξονα αυτά τα τρία έργα, η Μπεντλέκ χωρίζει την έρευνα της σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο μέρος αναλύει το σύστημα μιλλέτ που εφαρμόστηκε από τη Συνθήκη, στο δεύτερο εξετάζει τη προφορική ιστορία και τη συμβολή της στην ιστοριογραφία και τη μυθιστοριογραφία. Στο τρίτο μέρος του βιβλίου αναλύεται μέσω των επιλεγμένων μυθιστορημάτων η άνοδος του εθνικισμού στη Μικρά Ασία και στο τέταρτο και τελευταίο μέρος η διαμόρφωση της αυτοκρατορικής ταυτότητας των προσφύγων και η πρώτη τους επαφή με τους γηγενείς Έλληνες. Οι πλούσιες σε πηγές πληροφορίες που παραθέτει σε συνδυασμό με τα λογοτεχνικά έργα που έχει επιλέξει, κερδίζει τον μέσο αναγνώστη αλλά και να επιτύχει τον στόχο της. Αυτόν της συμφιλίωσης δύο λαών που συγκρούστηκαν σφοδρά, δύο λαών που έγιναν «παιδία» της Συνθήκης της Λωζάνης.
Το βιβλίο της Εμινέ Γεσίμ Μπεντλέκ «Η ανταλλαγή πληθυσμών του 1923: Τραύμα και φαντασιακές κοινότητες σε Ελλάδα και Τουρκία» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Gutenberg.